भारतको शैक्षिक कूटनीति: सीमापार गुणस्तरीय शिक्षा विस्तार
आफ्नो गुणस्तरीय शिक्षा इकोसिस्टमका लागि परिचित भारतले हालका वर्षहरूमा ज्ञानको शक्तिलाई आफ्नो सीमाभन्दा बाहिर विस्तार गरेर उल्लेखनीय यात्रा सुरु गरेको छ। विदेशी भूमिमा इन्डियन इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता प्राप्त संस्थानहरूको क्याम्पसहरू स्थापना गरेर, भारतले शैक्षिक कूटनीतिमा महत्त्वपूर्ण प्रगति गर्दै, विश्वव्यापी रूपमा विद्यार्थीहरूलाई उच्च-स्तरीय उच्च शिक्षाका अवसरहरू प्रदान गर्ने लक्ष्य राखेको छ।

शिक्षा मार्फत सफ्ट पावर कूटनीति

शिक्षाले 'सफ्ट पावर' कूटनीतिको प्रमुख उपकरणको रूपमा काम गर्दछ, जसले देशहरूलाई उनीहरूको संस्कृति, राजनीतिक आदर्शहरू र नीतिहरूको अपील मार्फत अरूलाई आकर्षित गर्न र प्रभाव पार्न सक्षम बनाउँछ। अमेरिकी राजनीतिशास्त्री जोसेफ न्येद्वारा निर्मित, सफ्ट पावरले जबरजस्तीको सट्टा आकर्षणको माध्यमबाट उद्देश्यहरू प्राप्त गर्ने क्षमतालाई जोड दिन्छ। भारतको लागि, IITs र Indian इन्डियन इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी जस्ता विश्वव्यापी रूपमा मान्यता प्राप्त संस्थाहरूले विश्वलाई देशको शैक्षिक उत्कृष्टता देखाउँदै महत्त्वपूर्ण सफ्ट पावर उपकरणको रूपमा सेवा गर्छन्।

उच्च शिक्षा क्याम्पस स्थापना पछिको उद्देश्य

विदेशमा उच्च शिक्षा संस्थाहरू स्थापना गर्नुको उद्देश्य बहुमुखी छ। भारतले शिक्षा र अनुसन्धानको गुणस्तरलाई अगाडि बढाउँदै शिक्षाको पावरहाउसको रूपमा आफ्नो विश्वव्यापी प्रतिष्ठा बढाउने लक्ष्य राखेको छ। अन्तर्राष्ट्रिय क्याम्पसहरूमा विद्यार्थी र संकायहरूको विविधताले समृद्ध सिकाइ अनुभवहरूमा योगदान पुर्‍याउँछ र विश्वभरका शीर्ष-स्तरीय शैक्षिक संस्थाहरूसँग गहिरो अनुसन्धान सहयोगलाई बढावा दिन्छ। थप रूपमा, अफ्रिका, खाडी र अन्य विदेशी देशहरू जस्ता क्षेत्रहरूमा विश्व-स्तरीय शिक्षा ल्याउने भारतको प्रयासहरूले दूरगामी प्रभावहरू, लगानी आकर्षित गर्न, नवाचारलाई बढावा दिन र उद्यमशीलतालाई बढावा दिने अपेक्षा गरिएको छ।

भारतीय शैक्षिक पदचिह्न का विस्तार

धेरै इन्डियन इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजीले भारतीय शैक्षिक विशेषज्ञताको बढ्दो मागलाई झल्काउँदै आफ्नो भूमिमा क्याम्पस स्थापना गर्न विदेशी देशहरूबाट अनुरोधहरू प्राप्त गरेका छन्। थाइल्यान्ड, भियतनाम, मध्य पूर्व र अफ्रिकी राष्ट्रहरू जस्ता देशहरूले IIT क्याम्पसहरू होस्ट गर्न रुचि देखाएका छन्। श्रीलंकामा क्याम्पस स्थापना गर्न आईआईटी मद्रासको तयारी र तान्जानियाको जान्जिबारमा क्याम्पसको स्थापना जस्ता पहलहरूले विश्वव्यापी रूपमा आफ्नो शैक्षिक पदचिह्न विस्तार गर्न भारतको प्रतिबद्धता देखाउँछन्।

राष्ट्रिय शिक्षा नीति २०२० र भारतीय शिक्षाको अन्तर्राष्ट्रियकरण
 
राष्ट्रिय शिक्षा नीति २०२०ले भारतीय शिक्षाको अन्तर्राष्ट्रियकरणलाई बढावा दिन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। यसले भारतीय संस्थाहरूलाई अनुसन्धान र शिक्षण सहयोग, विद्यार्थी र संकाय आदानप्रदान, र विदेशमा क्याम्पसहरू स्थापना गरी विश्वव्यापी मापदण्डहरू प्राप्त गर्न प्रोत्साहित गर्दछ। आईआईटी मद्रास-जान्जीबार र आईआईटी दिल्ली-अबु धाबी क्याम्पसहरूले विश्वभरका विद्यार्थीहरूलाई अत्याधुनिक कार्यक्रमहरू उपलब्ध गराउने र भारतको शैक्षिक पहुँच बढाउने राष्ट्रिय शिक्षा नीति २०२० को दृष्टिकोणसँग मेल खान्छ।

सीप र क्षमता निर्माण मार्फत संलग्नता

दक्षिण एसिया, दक्षिणपूर्वी एसिया, अफ्रिका र ल्याटिन अमेरिकाका देशहरूसँग भारतको संलग्नता विदेशी क्याम्पसहरू स्थापना गर्नुभन्दा बाहिर फैलिएको छ। भारत प्राविधिक तथा आर्थिक सहयोग जस्ता कार्यक्रमहरूले क्षमता निर्माण र सीप विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। १९६४ मा सुरु भएको इन्डियन इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजीले नागरिक र रक्षा क्षेत्रहरूमा विभिन्न विषयहरू समेट्ने साझेदार देशहरूका पेशेवरहरूलाई अद्वितीय प्रशिक्षण पाठ्यक्रमहरू प्रदान गर्दछ। इन्डियन इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी  मार्फत, भारत विकासशील देशहरू बीच सद्भावना र ठोस सहयोगलाई बढाउँदै प्राविधिक ज्ञान र विशेषज्ञताको प्रदायकको रूपमा उभिएको छ।

निष्कर्ष

अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा मान्यता प्राप्त संस्थाहरू जस्तै इन्डियन इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी द्वारा विदेशी देशहरूमा क्याम्पसहरू खोल्ने हालैको निर्णयले यसको सिमाना बाहिर गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्ने भारतको प्रतिबद्धतालाई जोड दिन्छ। यसले भारतको शिक्षा क्षेत्रको प्रतिमान परिवर्तनलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ र विश्वव्यापी स्तरमा शैक्षिक उत्कृष्टतालाई बढावा दिने दृष्टिकोणसँग पङ्क्तिबद्ध गर्दछ। भारतले आफ्नो शैक्षिक पहुँच विस्तार गर्न जारी राख्दा, यसले शिक्षामा विश्वव्यापी नेताको रूपमा आफ्नो स्थितिलाई सुदृढ पार्छ र थप अन्तरसम्बन्धित र ज्ञान-संचालित विश्व निर्माण गर्न योगदान पुर्‍याउँछ।